Ransomware hujumlariga qarshi kompleks himoya yo‘llari (2025-yil uchun qo‘llanma)

Bugungi kunda korxonalar uchun eng jiddiy tahdidlaridan biri — bu ransomware, ya’ni shifrlovchi zararli dastur hujumlaridir. Bunday hujumlar qisqa vaqt ichida butun bir tashkilot faoliyatini izdan chiqarishi va jiddiy moliyaviy zarar keltirishi mumkin.

So‘nggi yillarda CNA Financial, JBS Foods, Colonial Pipeline kabi yirik kompaniyalar ham ransomware qurboniga aylangan. Natijada sug‘urta to‘lovlarida uzilishlar, oziq-ovqat yetkazib berishda kechikishlar, hatto yoqilg‘i ta’minotida ham uzilishlar yuzaga kelgan. Bu holatlar, afsuski, kiberjinoyatchilar uchun bu uslubning moliyaviy jihatdan foydali ekanini isbotladi — tashkilotlar ko‘p hollarda o‘z ma’lumotlarini qaytarib olish uchun millionlab dollar to‘lashga majbur bo‘lmoqda.

Ammo to‘langan pul evaziga ma’lumotlar qaytib kelishiga kafolat yo‘q. Aksincha, tashkilot yana hujumga uchrashi ehtimoli mavjud. Shu sababli, eng to‘g‘ri yo‘l — ransomware hujumlarini oldindan bartaraf etish va mustahkam mudofaa tizimi barpo qilishdir.

Ransomware nima?

Ransomware — bu kompyuter yoki tarmoqdagi fayllarni shifrlab, foydalanuvchi yoki tashkilotni ulardan foydalanish imkonidan mahrum qiluvchi zararli dastur turi. Jinoyatchilar maxfiy kalitni taqdim etish evaziga to‘lov talab qiladilar.

Ko‘pincha tashkilotlar oldidagi eng og‘ir qaror — to‘lov qilish yoki yo‘q, degan savol bo‘ladi. Biroq to‘lov qilish bilan muammo hal bo‘lishi kafolatlanmaydi, aksincha bu jinoyatchilarni yanada ruhlantirishi mumkin.

Ransomware ayniqsa yirik sog‘liqni saqlash muassasalari, mahalliy hukumatlar va tijorat tashkilotlariga katta zarar yetkazgan. Shu sababli, asosiy e’tibor bunday hujumlarning oldini olishga qaratilishi lozim.

🛡️ Kiberjinoyatchilar foydalanadigan asosiy ransomware turlari

Bugungi raqamli davrda ransomware kiberjinoyatchilar uchun eng qulay va daromadli hujum usullaridan biriga aylangan. Bu zararli dasturlar har xil ko‘rinishlarda yuzaga chiqadi, har birining o‘ziga xos tahdid usuli bor. Quyida eng keng tarqalgan ransomware turlari va ularning qanday ishlashi haqida batafsil ma’lumot beriladi:

🔐 1. Shifrlovchi Ransomware (Encrypting Ransomware)

Bu eng keng tarqalgan, eng xavfli ransomware turidir.
U qanday ishlaydi?

• Kompyuterdagi yoki tarmoqdagi muhim fayllarni kuchli kriptografik algoritmlar yordamida shifrlaydi.
• Shifrlangan fayllarni ochishning yagona yo‘li — jinoyatchilarning decryption key (ochuvchi kalit) ni olishdir.
• Bu kalitni olish uchun hujumchi pul (odatda kriptovalyutada) talab qiladi.

❗ E’tiborli jihati: Hatto to‘lov amalga oshirilgan taqdirda ham, jinoyatchilar kalitni yuborishlariga kafolat yo‘q.

🧠 Misol sifatida: REvil, LockBit kabi yirik guruhlar aynan shunday usuldan foydalangan.

🖥️ 2. Locker Ransomware (Qurilmani bloklovchi ransomware)

Bu tur foydalanuvchining fayllarini emas, balki butun qurilmani bloklab qo‘yadi.

U qanday ishlaydi?

• Qurilma yoqilganida, faqat blok ekrani chiqadi.
• Odatda, bu ekranda soxta rasmiy ko‘rinishdagi ogohlantirishlar bo‘ladi. Masalan: “Noqonuniy kontent aniqlandi”, “Soliqdan qochish” yoki “Pornografik materiallar topildi”.
• Bu «hujjatli» tahdid orqali, foydalanuvchini qo‘rqitib, to‘lov qilishga undaydi.

❗ Eng ko‘p zarar ko‘rganlar — oddiy foydalanuvchilar va kichik biznes egalari.

⚠️ 3. Scareware (Qo‘rqituvchi dastur)

Bu tur ko‘proq psixologik tahdidga asoslangan. Hujum texnik jihatdan oddiyroq bo‘lsa-da, samarasiz emas.

U qanday ishlaydi?

• Ekranda “kompyuteringizda virus aniqlandi”, “sistemaning ishdan chiqishi yaqin” kabi vahimali xabarlar paydo bo‘ladi.
• Bu xabarlar “antivirus” yoki “sistemani tozalash dasturi” ko‘rinishida bo‘lib, foydalanuvchidan pul so‘rash bilan yakunlanadi.

💡 Bu ransomware asosan oddiy foydalanuvchilarga qaratilgan bo‘ladi, ammo katta tashkilotlarda ham chalkashlik tug‘dirishi mumkin.

📱 4. Mobil Ransomware

Mobil qurilmalar (smartfon, planshet) ham bu xavfdan chetda emas.

U qanday ishlaydi?

• Qurilmaning to‘liq bloklanishiga yoki fayllarning shifrlanishiga olib keladi.
• Odatda, bu zararlanish havfli ilovani yuklab olish, noaniq havolani bosish yoki phishing SMS orqali amalga oshiriladi.

🛑 Qulay nishonlar: Android tizimida ishlovchi qurilmalar, yangilanmagan operatsion tizimlar.

🧰 5. Ransomware-as-a-Service (RaaS)

Bu ransomware endi “dasturiy xizmat” sifatida ham sotilmoqda — bu esa uni yanada xavfli qiladi.

U qanday ishlaydi?

• Tajribali dasturchilar ransomware ishlab chiqaradi.
• Boshqa jinoyatchilar (odatda, tajribasiz xakerlar) bu dasturlarni “ijaraga olib” foydalanuvchilarga hujum uyushtiradi.
• Har bir to‘langan to‘lovdan asosiy ishlab chiquvchi ulush oladi.

💻 RaaS modelini tanlagan guruhlar: Conti, DarkSide va boshqalar.

🧠 Bu model jinoyatchilikni sanoatlashgan darajaga olib chiqdi.

🌐 6. DDoS Ransomware

DDoS hujumi orqali to‘lov talab qilinadigan usul.

U qanday ishlaydi?

• Tashkilotning vebsayti yoki tarmog‘iga katta hajmdagi soxta trafik yuboriladi, natijada xizmatlar ishdan chiqadi.
• Hujumni to‘xtatish uchun “xarajatni qoplash” bahonasi bilan to‘lov so‘raladi.

🧠 Asosan onlayn xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar, banklar, yangilik portallari nishonga olinadi.

🕵️‍♂️ 7. Doxware (Leakware, Extortionware)

Bu — nafaqat fayllarni shifrlaydi, balki ularni ommaga tarqatish bilan tahdid qiladi.

U qanday ishlaydi?

• Hujumchi qurilmadan maxfiy fayllarni (moliya hujjatlari, shaxsiy yozishmalar, mijozlar bazasi) nusxa oladi.
• Keyin esa: “Agar pul to‘lamasang, bularni internetga joylayman” deya ommaviy sharmandalik bilan tahdid qiladi.

💣 Bu usul “double extortion” (ikki tomonlama tahdid) strategiyasi sifatida keng qo‘llanmoqda.

🧠 Doxware tahdidi ayniqsa: yuridik firmalar, tibbiy muassasalar, davlat idoralari uchun og‘riqli bo‘lishi mumkin.

2024-yilgacha eng faol va xavfli ransomware guruhlari

💣 REvil (Sodinokibi)

🎭 Yuz minglab qurbon, milliardlab dollar yo‘qotish

• Paydo bo‘lishi: 2019-yilda faol bo‘la boshlagan. GandCrab guruhining vorisi sifatida qaraladi.
• Taktikasi:
  • Fayllarni kuchli algoritm bilan shifrlaydi.
  • Qo‘shimcha bosim uchun ma’lumotlarni o‘g‘irlab, ularni ommaga e’lon qilish bilan tahdid qiladi.
• Mashhur hujumlari:
  • Kaseya VSA hodisasi (2021): 1500+ kompaniya zararlangan.
• Sababi: Ularning hujumlari ko‘pincha supply-chain attack (ta’minot zanjiri orqali) orqali amalga oshirilgan.

🧠 Xulosa: Juda professional, moliyaviy jihatdan foydali tizim. Hatto o‘zining “mijozlar bilan aloqa bo‘limi” bor edi!

⚡ DarkSide

🛢️ Energetik tizimlarga tahdid qilgan guruh

• Paydo bo‘lishi: 2020-yil atrofida. RaaS (Ransomware-as-a-Service) modeli asosida ishlagan.
• Taktikasi:
  • Fayllarni shifrlash va ularga kirishni to‘liq cheklash.
  • Doimiy ravishda eng yirik infratuzilmalarni nishonga olish.
• Mashhur hujumlari:
  • Colonial Pipeline (2021): AQShda neft ta’minoti to‘xtadi, mamlakatda benzin taqchilligi yuzaga keldi.
• Natija: Ushbu hodisa sababli guruh global e’tiborga tushdi va ular o‘z faoliyatini vaqtincha to‘xtatishga majbur bo‘ldi.

🧠 Xulosa: DarkSide hujumi ransomware dunyosini siyosiy kun tartibiga olib chiqdi.

🧬 Conti

🏥 Tizimli, markazlashgan va xavfli guruh

• Paydo bo‘lishi: 2020-yilda TrickBot bilan aloqador guruh sifatida tanilgan.
• Taktikasi:
  • Fayllarni shifrlash bilan birga tashkilot ichki tarmog‘iga chuqur kirib borish.
  • O‘g‘irlangan ma’lumotlar bilan ikki tomonlama bosim (double extortion) yaratish.
• Mashhur hujumlari:
  • Irlandiya sog‘liqni saqlash tizimi (HSE) — 2021-yil.
  • Ta’lim muassasalari va davlat idoralari: AQSh va Yevropa bo‘ylab.
• Ichki hujjatlar sizib chiqqan (2022):
  • Guruh ichki operatsiyalari va xodimlar suhbatlari internetda e’lon qilindi.

🧠 Xulosa: Conti — ransomware dunyosining “korporatsiyasi”. Ularning hujum uslublari juda mukammal.

🧠 Ryuk

🧬 Botnet orqali tarqatilgan xatar

• Paydo bo‘lishi: 2018-yil.
• Taktikasi:
  • TrickBot va Emotet kabi zararli dasturlar orqali tarmoqlarga kirish.
  • Yuqori darajadagi man-targeted hujumlar — ya’ni, aniq tanlangan qurbonlarga yo‘naltirilgan.
• Mashhur hujumlari:
  • Sog‘liqni saqlash tizimlariga keng ko‘lamli zarba (AQShda ayniqsa).
  • Korporativ tarmoqlarni ishdan chiqarish.
• Sababi: Ular faqat yirik tashkilotlarga qaratilgan bo‘lib, o‘rtacha to‘lov summalari $300,000–$1 million oralig‘ida bo‘lgan.

🧠 Xulosa: Ryuk — “ko‘zlangan nishon”ga hujum qiluvchi snayper singari ishlaydi.

🧨 Maze

🧾 “Double extortion” strategiyasining kashshofi

• Paydo bo‘lishi: 2019-yil.
• Taktikasi:
  • Ma’lumotni shifrlash + uni jamoatchilikka sizdirish bilan tahdid qilish — bu uslubni birinchi bo‘lib ommalashtirgan.
  • Har bir hujumga alohida yondashgan.
• Mashhur hujumlari:
  • Canon, LG, Xerox, va boshqa yirik kompaniyalar.
• Faoliyat yakuni: 2020-yilda guruh rasmiy ravishda «pensionga chiqdi», biroq uning strategiyasini boshqa guruhlar davom ettirdi.

🧠 Xulosa: Maze — ransomware tarixida yangi davr boshlab bergan guruh.

🔁 Nega bu guruhlar doimiy o‘zgaradi?

• Guruhlar identifikatsiya qilinganidan so‘ng o‘z nomlarini o‘zgartiradilar (masalan, DarkSide → BlackMatter).
• Yangi hukumat choralariga javoban ular aktivlikni to‘xtatadi yoki boshqa mamlakatga ko‘chadi.
• “Brend” nomi orqali bosim kuchayganidan so‘ng, ular yangi nom ostida qayta faoliyat boshlaydi.
• Yangi ransomware guruhlari ko‘pincha avvalgi guruhlarning kodlarini takroran foydalanadi.

🔐 Ransomware hujumlarining oldini olish bo‘yicha muhim choralar

Ransomware — bu jiddiy tahdid. Uning oldini olish uchun quyidagi amaliy choralarni hayotga tatbiq etish zarur:

1. Dasturlarni doimiy yangilab boring

Har qanday eskirgan dastur yoki operatsion tizim — potentsial zaiflik manbai.
🔁 Automatik yangilanishlarni yoqing va ayniqsa, xavfsizlik yamoqlari (security patches)ni kechiktirmasdan o‘rnating.

2. Xodimlar uchun muntazam xavfsizlik treninglarini o‘tkazing

Ransomware ko‘pincha phishing (soxta e-pochta) orqali tarqaladi.
🎓 Xodimlar qanday qilib:

• yolg‘on havolalarni aniqlash,
• shubhali fayllarni ochmaslik,
• shaxsiy ma’lumotlarni bermaslik
  kerakligini bilishlari shart.

3. Kuchli parollar va ko‘p bosqichli autentifikatsiya (MFA)

Parollar kamida:

• 12 belgidan iborat bo‘lishi,
• harflar, raqamlar va maxsus belgilarni o‘z ichiga olishi zarur.
  🛡️ MFA (Multi-Factor Authentication) yordamida tizimga kirishda qo‘shimcha himoya yaratiladi.

4. Ma’lumotlarni muntazam zaxiralang (backup)

📦 Muhim fayllar alohida saqlanishi va kamida:

• offline (Internetga ulanmagan),
• cloud (bulutli tizimda)
  nusxalari bo‘lishi kerak.
  Zaxiralash tizimi muntazam sinovdan o‘tkazilishi va zarurat tug‘ilganda qayta tiklash imkoniyati bo‘lishi muhim.

5. Ishonchli antivirus va endpoint himoya tizimlaridan foydalaning

🔍 Antivirus dasturi ransomware, spyware va boshqa zararli dasturlarni aniqlash va yo‘q qilishda yordam beradi.
Endpoint security — har bir qurilmani alohida himoya qiladi.

6. Tarmoqni segmentlashni amalga oshiring

🧱 Tarmoqni bo‘limlarga ajratish orqali, bir nuqtadagi buzilish butun tizimga tarqalishining oldi olinadi.
Bu, ayniqsa, katta tashkilotlar uchun juda samarali choradir.

7. Foydalanuvchi huquqlarini cheklang (least privilege)

Har bir foydalanuvchi faqat:

• o‘z ishiga zarur bo‘lgan tizimlarga, ma’lumotlarga va dasturlarga kirish huquqiga ega bo‘lishi kerak.
  👤 Bu nafaqat xavfsizlikni oshiradi, balki ichki xatoliklarning ham oldini oladi.

8. Xavfsizlik auditlari va sinov (pen-test)lar o‘tkazing

🔧 Doimiy ravishda tizimingizni mustaqil ekspertlar yoki ichki jamoa tomonidan tekshirtiring.
Penetratsion testlar orqali zaifliklar aniqlanadi va ular asosida himoya choralari kuchaytiriladi.

9. Favqulodda holatlarda javob berish rejasi (Incident Response Plan)

📘 Har qanday hujum yuz berganda:

• kim nima qilishi kerak,
• qanday aloqa zanjiri ishlaydi,
• tizim qanday tiklanadi
  — barchasi aniq yozilgan reja bo‘lishi kerak.
  Bu vaqtni tejaydi, xatoliklar va yo‘qotishlarni kamaytiradi.

Ransomware hujumlari nafaqat tashkilotni, balki uning mijozlari, hamkorlari va butun ta’minot zanjiriga zarar yetkazadi. Shu sababli, ularni oldini olish — eng arzon va samarali chora hisoblanadi.

Siz tashkilotingizni ransomware hujumlaridan himoya qilishni istasangiz, yuqorida keltirilgan profilaktik choralarni doimiy ravishda ko‘rib chiqib, amalda tatbiq etib borishingiz shart.

Bugun xavfsizlikka sarflangan vaqt va resurslar — ertangi kunning eng katta yutug‘idir!