Kiberxavfsizlikning asosiy elementi – raqamli gigiyena

Insoniyat hayoti tobora ko‘proq raqamli makonga ko‘chib bormoqda. Bugun biz telefon yoki kompyutersiz kundalik ishlarimizni tasavvur qila olmaymiz: ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qilamiz, onlayn darslarda qatnashamiz, internet do‘konlardan xarid qilamiz, hatto moliyaviy operatsiyalarni ham virtual dunyo orqali amalga oshiramiz. Shu bilan birga, internetdan foydalanishning ortishi kiberjinoyatchilarga ham yangi imkoniyat yaratmoqda. Ular ma’lumotlarimizni o‘g‘irlash, mol-mulkimizga ziyon yetkazish yoki qurilmalarimizni buzish uchun tobora murakkab usullarni qo‘llashmoqda.

Shunday sharoitda raqamli gigiyena tushunchasi paydo bo‘ldi va u endilikda oddiy foydalanuvchi hayotining muhim qismiga aylanmoqda.

Raqamli gigiyena nima o‘zi?

Raqamli gigiyena – bu foydalanuvchi tomonidan qurilma va internetda xavfsizlikni ta’minlash uchun muntazam amalga oshiriladigan harakatlar majmuasi. Uni shaxsiy gigiyenaga qiyoslash mumkin: qanday qilib qo‘l yuvish, tish tozalash va sog‘liqni saqlash odatlari tanamizni asrasa, raqamli gigiyena ham bizning ma’lumotlarimizni, pullarimizni va shaxsiy hayotimizni himoya qiladi.

Raqamli gigiyena ikki narsani o‘z ichiga oladi:

  1. Doimiy odatlar – masalan, parollarni vaqti-vaqti bilan almashtirish, qurilmani antivirus yordamida tekshirish.
  2. Xavfsizlik vositalaridan foydalanish – masalan, parol menejeri, VPN, firewall yoki sifatli antivirus dasturi.

Nega raqamli gigiyena muhim?

So‘nggi yillarda kiberhujumlar soni keskin oshdi. Ayniqsa, pandemiya davrida masofadan ishlash ko‘paygani sababli ko‘plab foydalanuvchilar firibgarlar nishoniga aylandi. Xavfsizlikka e’tibor bermaslik quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin:

  • Ma’lumotlarning yo‘qolishi – zaxira nusxa yaratilmagan fayllar butkul yo‘q bo‘lishi mumkin.
  • Shaxsiy hayot fosh bo‘lishi – fotosuratlar, yozishmalar yoki maxfiy hujjatlar begona qo‘liga tushishi mumkin.
  • Moliyaviy zarar – onlayn bank yoki karta ma’lumotlari o‘g‘irlanishi ehtimoli yuqori.
  • Qurilmalarning ishlashdan chiqishi – zararli dasturlar va viruslar tizimni ishdan chiqarishi mumkin.

Raqamli gigiyenani ta’minlash yo‘llari

🔑 1. Kuchli va ishonchli parollardan foydalaning

  • Har bir akkaunt uchun alohida parol yarating.
  • Parol kamida 12 belgidan iborat bo‘lsin.
  • Harflar (katta va kichik), raqam va maxsus belgilarni aralashtiring.
  • Oddiy kombinatsiyalar (123456, tug‘ilgan sana, ism)dan saqlaning.
  • Parollarni eslab qolish qiyin bo‘lsa, parol menejeridan foydalaning.

🛡 2. Ko‘p bosqichli autentifikatsiya yoqing

Ikki bosqichli tekshiruv – bu eng oddiy, ammo samarali himoya vositalaridan biridir. Masalan, akkauntga kirishda paroldan tashqari SMS-kod yoki maxsus ilova (Google Authenticator, Authy) orqali tasdiqlash talab qilinadi.

📂 3. Muhim fayllarni zaxiralang

  • Fayllarni tashqi diskda yoki ishonchli bulut xizmatida saqlang.
  • Zaxira nusxalarini muntazam yangilab boring.
  • Muhim hujjatlarni bir nechta joyda saqlash maqsadga muvofiq.

🌐 4. Internetdagi maxfiylikni asrang

  • Ijtimoiy tarmoqlarda shaxsiy manzil, telefon raqami yoki moliyaviy ma’lumotlarni oshkor qilmang.
  • Noma’lum havolalarni ochmang va shubhali fayllarni yuklab olmang.
  • Jamoat Wi-Fi tarmoqlarida VPNdan foydalaning.
  • Faqat https:// bilan boshlanuvchi saytlar orqali onlayn to‘lov qiling.

🔄 5. Dasturlarni muntazam yangilang

Har bir dastur va operatsion tizimda zaifliklar bo‘lishi mumkin. Yangilanishlar orqali ishlab chiquvchilar bu zaifliklarni yopadi. Agar siz yangilamasangiz, qurilmangiz hujumga ochiq bo‘lib qoladi. Shuning uchun:

  • Ilovalar, brauzer va tizimlarni doimiy ravishda yangilang.
  • Keraksiz ilovalarni o‘chirib tashlang.

📶 6. Router va Wi-Fi xavfsizligini ta’minlang

  • Wi-Fi uchun noyob va kuchli parol belgilang.
  • Router dasturiy ta’minotini muntazam yangilang.
  • Mehmonlar uchun alohida tarmoq yarating.
  • WPA2 yoki WPA3 shifrlash usullaridan foydalaning.

🖥 7. Antivirus va xavfsizlik vositalaridan foydalaning

  • Ishonchli antivirus dasturini o‘rnating va uni yangilab boring.
  • Qurilmani muntazam tekshirib turing.
  • Firewall (tarmoq himoya devori)ni yoqib qo‘ying.

🗑 8. Eski qurilmalarni xavfsiz utilizatsiya qiling

Oddiy fayl o‘chirish yetarli emas – ma’lumotlar tiklab olinishi mumkin. Qurilmani sotish yoki topshirishdan oldin:

  • Diskni to‘liq formatlang.
  • Maxsus dasturlar orqali ma’lumotlarni qayta tiklab bo‘lmaydigan tarzda o‘chirib tashlang.

Raqamli gigiyena – bu bir martalik vazifa emas, balki kundalik odatdir. Har kuni qo‘l yuvish sog‘lig‘imiz uchun qanchalik muhim bo‘lsa, raqamli gigiyena ham ma’lumotlarimiz va xavfsizligimiz uchun shunchalik zarurdir.

Oddiy odatlarni shakllantiring: kuchli parollar yarating, ikki bosqichli himoyani yoqing, fayllarni zaxiralang, dasturlarni yangilang va shubhali havolalardan ehtiyot bo‘ling. Shu orqali siz o‘zingizni va yaqinlaringizni internetdagi ko‘plab xavflardan himoya qilishingiz mumkin.

Unutmang, kiberxavfsizlik – odamlardan boshlanadi. Sizning bugungi ehtiyotkorligingiz ertangi katta muammolarning oldini oladi.