Fishing xavfiga qarshi ilg‘or himoya: CISO uchun muhim qo‘llanma
Raqamli dunyoda kiberxavfsizlik doimiy e’tibor talab qiladigan soha bo‘lib, fishing (phishing) hujumlari bu sohada eng keng tarqalgan va halokatli tahdidlardan biridir. Dunyo bo‘ylab ma’lumotlarning 36% dan ortiq o‘g‘irlanishi aynan fishing orqali sodir bo‘ladi. Axborot xavfsizligi bo‘yicha bosh mutaxassislar CISO (Chief Information Security Officer) uchun bu nafaqat hujumlarga javob berish, balki xavf-xatarlarni oldindan oldini olishga qaratilgan faol strategiyani shakllantirish muhim vazifadir. Zamonaviy fishing kampaniyalari sun’iy intellekt (AI) asosidagi ijtimoiy muhandislik, polimorfik URL manzillar va o‘ta shaxsiylashtirilgan aldovlardan foydalanib, an’anaviy reaktiv choralar yetarli bo‘lmay qolmoqda.
Fishing hujumlari oddiy elektron pochta orqali boshlanib, endi murakkab va ko‘p bosqichli kiberhujumlarga aylandi. Xakerlar foydalanuvchilarning qiziqishi, shoshilinchlik hissi yoki rasmiy shaxslarga bo‘lgan ishonchini o‘z manfaatlariga ishlatadi. Masalan, O‘zbekistonda bank xizmatlari yoki onlayn savdo platformalariga o‘xshagan soxta xabarlar orqali foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlari o‘g‘irlanmoqda. 2023-yilda global miqyosda ta’minot zanjiri orqali fishing hujumlari 78% ga oshdi, bu esa nafaqat foydalanuvchilar, balki tashkilotlarning uchinchi tomon hamkorlari orqali ham xavf ostida ekanligini ko‘rsatadi.
CISO’lar uchun bu tahdidga qarshi kurash reaktiv yondashuvdan (ya’ni hujum sodir bo‘lgandan keyin choralar ko‘rish) faol yondashuvga (xavfni oldindan oldini olish) o‘tishni talab qiladi. Bu esa ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, tashkilot ichida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va xakerlar taktikasiga mos ravishda himoya choralarini moslashtirishni anglatadi.
Hech bir texnologik yechim insoniy zaiflikni to‘liq bartaraf eta olmaydi. Fishing hujumlari odamlarning psixologik zaifliklaridan — qiziqish, shoshilinchlik yoki vakolatli shaxslarga ishonchdan foydalanadi. Shu sababli, faol CISO xodimlarni doimiy ta’lim orqali “insoniy himoya devori”ga aylantirishga e’tibor qaratadi.
O‘zbekistonda ko‘plab tashkilotlar hali ham xodimlar uchun kiberxavfsizlik bo‘yicha muntazam treninglar o‘tkazmaydi. Ammo xodimlarni fishingga qarshi o‘qitish katta ahamiyatga ega. Masalan, moliya bo‘limi xodimlari uchun soxta hisob-faktura hujumlari, IT jamoasi uchun esa texnik phishing ssenariylariga moslashtirilgan simulyatsiya mashqlari o‘tkazilishi mumkin. Tadqiqotlarga ko‘ra, bunday treninglar zararli havolalarga bosish darajasini 52% gacha kamaytiradi.
Treninglar faqat shubhali xatlarni aniqlash bilan cheklanmasligi kerak. U quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim:
- Xavfli xabarlarni xabar qilish protokollari.
- Deepfake (soxta video yoki audio) hujumlarni aniqlash.
- Xavfsiz aloqa kanallarini tekshirish usullari.
Xodimlarning qiziqishini saqlab qolish uchun gamifikatsiya usullaridan foydalanish samarali. Masalan, “Xavfsizlik Chempioni” nishonlari yoki kichik mukofotlar xodimlarni faol ishtirok etishga undaydi. Shu bilan birga, rahbariyat xavfsizlik qoidalariga rioya qilishda namuna bo‘lishi kerak. Bir rahbarning zararli havolaga bosishi butun tarmoqni xavf ostida qoldirishi mumkin.
O‘zbekistonda, masalan, banklar va davlat idoralari xodimlari uchun bunday treninglar joriy etilishi tashkilotlarning xavfsizlik darajasini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Mahalliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, ko‘pincha oddiy pochta xabarlari orqali kelgan soxta xabarlar tashkilotlarning eng zaif nuqtasi bo‘lib qolmoqda.
Strategik himoya qatlamlari: Texnologiya va jarayonlarni integratsiyalash
Faol himoya strategiyasi ilg‘or texnologiyalar va aniq jarayonlarni birlashtirishga asoslanadi. Quyida CISO’lar uchun muhim texnologik va tashkiliy choralar keltiriladi:
1. AI asosidagi ilg‘or elektron pochta filtri
Zamonaviy pochta xavfsizlik vositalari faqat qora ro‘yxatlarga tayanmaydi. Ular til tahlili, jo‘natuvchi tarixi va metadata (masalan, DNS yozuvlarining mos kelmasligi) kabi omillarni ko‘rib chiqadi. Masalan, Microsoft Defender for Office 365 sun’iy intellekt yordamida xatning ohangi yoki ilova turlaridagi anomaliyalarni aniqlaydi, bu esa noto‘g‘ri salbiy natijalarni 40% ga kamaytiradi.
O‘zbekistonda moliyaviy tashkilotlar va onlayn savdo platformalari uchun bunday filtrlar joriy etilishi mijozlar ma’lumotlari xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Mahalliy banklar, masalan, soxta pochta xabarlari orqali keladigan hujumlarga qarshi ushbu texnologiyadan foydalanishi mumkin.
2. Ko‘p bosqichli autentifikatsiya (MFA) va shartli kirish
MFA barcha bulutli ilovalar uchun majburiy qilinishi hujum muvaffaqiyatli bo‘lsa ham xakerlarning tarmoq ichida harakatlanishini cheklaydi. Moslashuvchan siyosatlar notanish joylardan yoki qurilmalardan kirishni cheklab, xakerlar uchun qo‘shimcha to‘siqlar yaratadi.
O‘zbekistonda davlat portallari va elektron tijorat saytlari MFA’ni keng joriy etish orqali foydalanuvchi hisoblarini himoya qilishi mumkin. Masalan, mahalliy to‘lov tizimlarida MFA yo‘qligi ko‘pincha xavfsizlik zaifliklariga sabab bo‘lmoqda.
3. EDR va avtomatlashtirilgan karantin
Endpoint Detection and Response (EDR) platformalari xatti-harakatlar tahlili orqali fishing bilan bog‘liq faoliyatni soniyalar ichida aniqlaydi va zararlangan qurilmalarni izolyatsiya qiladi. Bu parollar o‘g‘irlanishi yoki ransomware tarqalishining oldini oladi.
4. Fishingga xos voqealarga tayyor javob rejalari
Oldindan ishlab chiqilgan ish jarayonlari tezkor choralar ko‘rishni ta’minlaydi: parolni qayta o‘rnatish, sessiyalarni bekor qilish va ISAC kabi tashkilotlar bilan tahdid ma’lumotlarini almashish kabi. O‘zbekistonning UZCERT kabi milliy kiberxavfsizlik markazlari bunday rejalarni ishlab chiqishda mahalliy tashkilotlarga yordam berishi mumkin.
5. Uchinchi tomon xavf-xatarlarini boshqarish
2023-yilda ta’minot zanjiri orqali fishing hujumlari 78% ga oshdi. Yetkazib beruvchilarning xavfsizlik amaliyotlari doimiy audit qilinishi va pochta autentifikatsiyasi (SPF, DKIM, DMARC) bo‘yicha shartnoma majburiyatlari joriy etilishi zarur. O‘zbekistonda xalqaro yetkazib beruvchilar bilan ishlovchi kompaniyalar uchun bu ayniqsa muhim, chunki mahalliy tashkilotlar ko‘pincha global xavflarga tayyor emas.
Kelajakni himoya qilish: Yangi texnologiyalar
Xakerlar va himoyachilar o‘rtasidagi qurol poygasi tobora kuchaymoqda. CISO’lar kelajakdagi tahdidlarga qarshi turish uchun innovatsion vositalarni sinovdan o‘tkazishi zarur:
1. AI asosidagi Deepfake aniqlash
Sun’iy intellekt yordamida yaratilgan soxta audio va video (vishing) hujumlari tobora keng tarqalmoqda. Piksel darajasidagi artefaktlarni yoki ovoz ritmidagi nomuvofiqliklarni tahlil qiluvchi algoritmlar soxta medialarni aniqlay oladi. Masalan, NVIDIA Morpheus ramkasi elektron xatlardagi AI tomonidan yaratilgan matnlarni 94% aniqlik bilan aniqlaydi.
O‘zbekistonda, masalan, davlat idoralari yoki moliyaviy tashkilotlar ushbu texnologiyani joriy etish orqali soxta video yoki audio xabarlar orqali keladigan hujumlarni oldini olishi mumkin.
2. Zero-Trust arxitekturasi (ZTA)
Zero-Trust Arxitekturasi tarmoqlarni segmentlash va qat’iy kirish nazorati orqali fishing hujumlarining zarar doirasini minimallashtiradi. Foydalanuvchi identifikatori va qurilma holatini doimiy tekshirish o‘g‘irlangan hisob ma’lumotlari tizimga kirishga yordam bermasligini ta’minlaydi.
O‘zbekistonning raqamli infratuzilmasi rivojlanayotgan bir paytda, Zero-Trust tamoyillari davlat portallari va bank tizimlari uchun xavfsizlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega.
3. Sanoat hamkorligi
CISO’lar noma’lum fishing kampaniyalari ma’lumotlarini sanoat guruhlari bilan almashishi kerak. Bu xakerlarning daromadini kamaytiradi va umumiy himoyani mustahkamlaydi. O‘zbekistonda UZCERT va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik mahalliy tashkilotlarga global tahdidlarga qarshi kurashda yordam beradi.
O‘zbekistonda raqamli transformatsiya jadal sur’atlarda davom etmoqda: elektron tijorat, bank xizmatlari va davlat portallari soni ortib bormoqda. Ammo kiberxavfsizlik bo‘yicha tajriba va resurslarning yetishmasligi tashkilotlarni zaif holatda qoldiradi. Fishing hujumlari mahalliy foydalanuvchilar uchun jiddiy xavf tug‘diradi, chunki:
- Oddiy foydalanuvchilar: Ko‘pincha soxta bank xabarlari yoki “mukofot” va’dalari orqali aldovga uchraydi.
- Kichik bizneslar: Resurslarning cheklanganligi tufayli ilg‘or xavfsizlik vositalarini joriy eta olmaydi.
- Davlat sektori: Maxfiy ma’lumotlarning oshkor bo‘lishi milliy xavfsizlikka tahdid solishi mumkin.
Mahalliy tashkilotlar uchun quyidagi qadamlar tavsiya etiladi:
- Mahalliy treninglar: Xodimlar uchun o‘zbek tilida fishingga qarshi treninglar tashkil qilish.
- UZCERT bilan hamkorlik: Milliy kiberxavfsizlik hodisalariga chora ko’rish xizmati bilan birgalikda mahalliy fishing hujumlarini aniqlash va ularga qarshi choralar ko‘rish.
- Arzon yechimlar: Kichik bizneslar uchun Microsoft Defender kabi iqtisodiy xavfsizlik vositalarini joriy etish.
Fishingga qarshi faol himoya bir martalik loyiha emas, balki doimiy rivojlanadigan mindsetdir. Texnologiya, jarayonlar va xodimlar madaniyatini uyg‘unlashtirgan CISO’lar o‘z tashkilotlarini xakerlar uchun “harakatlanuvchi nishon”ga aylantiradi, bu esa jinoyatchilarni osonroq nishonlarni qidirishga majbur qiladi. O‘zbekistonning raqamli kelajagi xavfsiz bo‘lishi uchun mahalliy tashkilotlar global tajribadan foydalanishi va kiberxavfsizlikni birinchi o‘ringa qo‘yishi zarur. Faqat hushyorlik va strategik yondashuv orqali biz fishingning murakkab to‘rlaridan himoyalana olamiz.
